De schaatsers die op het podium eindigen tijdens het aankomende NK Allround & Sprint krijgen medailles omgehangen die zijn gemaakt van gerecyclede mobiele telefoons.
Tijdens het NK Allround en Sprint op 27 en 28 januari 2018 in Thialf worden twaalf medailles uitgereikt: goud, zilver en brons voor de dames en heren allrounders, en hetzelfde voor de sprinters. De edelmetalen die nodig zijn om de plakken te maken, zijn aangeleverd door schaatsliefhebbers zelf. Schaatsbond KNSB zamelde afgelopen maanden oude mobiele telefoons in, samen met zijn sponsor KPN, via de KPN-winkels en bij drie grote schaatswedstrijden.
De ingezamelde telefoons gaan eerst naar recyclingbedrijf Coolrec. Hun fabriek in Dordrecht ontmantelt dagelijks een paar duizend oude apparaten zoals koelkasten, wasmachines en stofzuigers, maar ook hoogwaardige elektronica zoals servers uit datacenters. Als de apparaten ontdaan zijn van schadelijke stoffen – in recyclingbedrijvenjargon heet dat depollutie – vermaalt Coolrec ze in shredders tot kleine stukjes plastic, aluminium, printplaat, glas, isolatieschuim en andere materialen. Op jaarbasis verwerkt het bedrijf meer dan 160.000 ton aan metalen en plastics.
In het geval van de telefoons moeten eerst de accu’s en schermen eruit worden gehaald. Dat gebeurt handmatig. Aan lopende banden staan mensen die de telefoons een voor een vastpakken om de batterij eruit te halen. “Dat is niet altijd even eenvoudig,” legt marketeer Ron Cramer van Coolrec uit. “Bij veel telefoons kun je de onderdelen makkelijk loshalen, maar bij iPhones moet je ze er echt uit slopen.”
De schaatsmedailles zijn niet van massief goud; dat zou onbetaalbaar zijn. Olympische medailles worden volgens de voorschriften verguld met ten minste 6 gram goud. Het basismateriaal voor zowel de gouden als de zilveren medailles is zilver. Zo weelderig hoeft het voor de KNSB allemaal niet. De schaatsmedailles zijn schijven met als basismateriaal tombak, een veelgebruikte, goedkope legering van koper en zink. Die komen in een badje te liggen van goud of zilver en krijgen zo een heel dun laagje goud. Om die badjes te vullen, zijn achtduizend telefoons nodig. Voor de bronzen medailles is geen verdere behandeling nodig, omdat tombak er al net zo uitziet als brons.
Toxisch materiaal
Achtduizend mobieltjes ontmantelen kost Coolrec ruim een dag. Om de edelmetalen eruit te laten halen wordt de berg versnipperde printplaat naar België gestuurd, naar Umicore, een van de grootste recyclingbedrijven voor edelmetalen ter wereld.
Metalen van andere materialen scheiden kan hydrometallurgisch en pyrometallurgisch. Hydrometallurgisch scheiden werkt met sterke zuren, en pyrometallurgisch is wat Umicore doet, namelijk metalen scheiden door ze te smelten. Bij een temperatuur van 1.200 graden Celcius verbranden plastics en worden metalen vloeibaar. De metalen scheiden zich vanzelf in twee lagen van koper en lood, op dezelfde manier als water en olie. In het koper zijn dan de edelmetalen opgelost, en de overige metalen zitten in het nikkel en lood.
‘Urban mining’ wordt het genoemd, het terugwinnen van hoogwaardige grondstoffen uit gebruikte spullen zoals mobiele telefoons. Door grondstoffen te recyclen hoeven er minder nieuwe grondstoffen uit de aarde gehaald te worden, en dat scheelt nogal. “Om één gram nieuw goud te verkrijgen heb je vijfduizend kilo toxisch materiaal nodig en tienduizend liter water,” weet Ron Cramer. “De winning levert ook nog eens 17 ton CO2-vervuiling op. Die ene gram is dus een enorme impact op het milieu, en dan heb ik het nog niet eens over de arbeidsomstandigheden in mijnen. Door goud terug te winnen ben je goed bezig. Alles wat wij doen is al 100 procent verbetering.”
Omsmelten is ook een vervuilend proces, in de zin dat het veel energie vraagt en schadelijke stoffen uitstoot. Maar je moet het vergelijken met de winning van nieuw goud, aldus industrieel ecoloog Rene Kleijn van de Universiteit Leiden. “In een mobiele telefoon zit meer goud dan in gouderts. Daarbij haal je niet alleen goud uit een telefoon, maar ook koper, zilver en andere materialen van waarde. Je blijft zitten met wat afvalstromen, maar minder dan wanneer je de hele telefoon als afval zou beschouwen.”
Inzamelbereidheid
Het smelten van mobiele telefoons en printplaten kan niet echt schoner; dat proces is doorontwikkeld en dat is vrij basale chemie. Er is nog wel winst te behalen in hoe spullen in onze economie aan hun einde komen. Vooraan in de keten zouden producenten moeten zorgen voor apparaten die gemakkelijker te recyclen zijn, vindt Kleijn. Umicore heeft immers het liefst schone printplaten, want batterijen en aluminium onderdelen werken verstorend in het smeltproces. Met name Apple heeft wat dat betreft een heel slecht imago, met vastgelijmde batterijen en cases die zich niet makkelijk uit elkaar laten halen. “Het moet in het ontwerp zitten dat je de batterij er gemakkelijk uit kunt halen. De Fairphone is helemaal op die leest geschoeid. Die is onder redelijke sociale omstandigheden geproduceerd, maar ook modulair opgebouwd. Je kunt onderdelen dus makkelijk vervangen of recyclen.”
Aan de andere kant van de keten zou elektronisch afval beter gescheiden ingezameld moeten worden. Met 24 kilo per persoon per jaar is Nederland de vierde grootste producent van ‘e-waste’, maar een groot deel daarvan komt nog terecht bij het restafval. Het CBS schatte in 2012 dat zo in totaal voor 73 miljoen euro aan kostbare grondstoffen verloren gaat. Nienke Wind, evenementencoördinator van de KNSB: “Ik merk zeker dat ons project leeft, maar ook dat het nog niet zo bij mensen in de natuur zit om oude telefoons naar schaatstoernooien mee te nemen. Ik heb er zelf ook nog steeds een paar in de kast liggen, terwijl ik wél naar die toernooien ben geweest.” Ron Cramer ziet hetzelfde: “Ik heb twee volwassen dochters, nou die hebben ook elk drie telefoons nog in de la liggen. Zelfs met zo’n pa bij een recyclingbedrijf. Er is heel veel potentieel, maar de bereidheid moet nog wat meer komen.”
Goudstaven
Edelmetaal is natuurlijk niet het enige dat hergebruikt kan worden. De linten die de winnende schaatsers om hun nek krijgen zijn gemaakt door een bedrijf dat promotiemateriaal recyclet – in dit geval zijn het oude Coolrec-vlaggen – en de doosjes waar de medailles in zitten zijn ge3D-print, met het biologisch afbreekbare plastic PLA. Toch weet de KNSB nog niet zeker of het bij meer schaatstoernooien medailles uit gerecycled materiaal gaat uitreiken. Volgens Nienke Wind is dit een pilot, en moet geëvalueerd worden of het lukt om genoeg mobieltjes in te zamelen.
Coolrec levert graag het nodige materiaal, zegt Ron Cramer. “Zeker als je de edelmetalen ook uit andere afgedankte materialen wil halen, dus bijvoorbeeld uit hoogwaardige ICT dan kunnen we nog heel lang doorgaan.” Gerecycled edelmetaal is er op zich genoeg. Elk jaar komt er zo’n 4.300 ton goud op de markt. Een derde daarvan is gerecycled goud, dat gewoon verkocht wordt op de wereldgoudmarkt tegen de courante goudprijs. Tijdens de vorige Olympische Spelen én Winterspelen waren de medailles ook al gemaakt van gerecycled edelmetaal uit elektronisch afval. De organisatie van de Spelen in 2020 in Tokyo heeft ook al bekend gemaakt mobiele telefoons te gaan omsmelten.
Rene Kleijn vindt dat de medailles voortaan altijd van hergebruikte materialen gemaakt moeten worden. “Ik snap dat het leuk is om er een inzamelingsactie aan te koppelen. Daarmee laat je het publiek zien dat het een goed idee is om die telefoons uit de laadjes te halen. Als ze specifiek mobiele telefoons willen inzamelen voor dit doel, ja dan kan er voor dit doel schaarste optreden. Maar als de KNSB bij Umicore zou gaan vragen om goud dan zeggen ze geen nee. Er rollen daar genoeg goudstaven de fabriek uit.”
[Kader]
Wat zit er voor nuttigs in een telefoon?
In een milieujaarverslag over 2016 schreef Apple over zijn eigen inspanningen om waardevolle grondstoffen uit mobiele telefoons terug te winnen. Uit een berg van 100.000 iPhone 6-telefoons denkt Apple deze hoeveelheden materiaal te kunnen halen: 0,3 kilo goud, 0,4 kilo platinametalen, 7 kilo zilver, 55 kilo tin, 550 kilo kobalt, 3,5 kilo wolfraam en 2,5 kilo tantaal.
Minder waardevol maar wel nuttig zijn de 1.900 kilogram aluminium en 800 kilogram koper.
Ze bevatten verder 24 kilo aan ‘zeldzame aardelementen’, zoals yttrium, lanthanum, terbium, neodymium, gadolinium en praseodymium. Zulke elementen komen genoeg voor in de aardkorst, maar ze komen heel weinig in geconcentreerde vorm voor. Er zijn maar een paar plaatsen in de wereld waar winning economisch haalbaar is.
In de schermen van mobiele telefoons zit indium, en tantaal wordt veel gebruikt in condensatoren. Beiden zijn nuttige metalen, maar ze nieuw uit de grond halen is goedkoper dan het terugwinnen via urban mining. Bij gebrek aan een verdienmodel worden ze bij het afvalmateriaal geveegd, dat soms een nieuw leven krijgt als vulmateriaal, in beton of onder wegen.
De kostbare materialen terugwinnen is niet alleen maar belangrijk voor mens en milieu: het is ook aan het opraken. Al het goud dat ooit boven de grond is gebracht, is bij elkaar niet meer dan een Olympisch zwembad vol. De hoeveelheid goud waarvan we weten waar die in de grond zit, is naar schatting over twintig jaar op. Hetzelfde geldt voor zilver en zink. Nieuwe erts vinden kan nog wel, maar die naar boven halen wordt steeds moeilijker en duurder.